Auteurs: Niko Wiegman/Peter Berghout
Muzikale horloges en gadgets
Hieronder vallen :
Artistieke voorwerpen denk aan : zegelringen, hangers, horloges, sieraden etc. en
Gebruiksvoorwerpen zoals tabaksdozen, naaidoosjes, koffiekophouders etc.
Horloge geschiedenis in het kort :
Peter Henlein kwam in 1505 of 1530 met het eerste draagbare ijzeren horloge, met veermechanisme, bevestigd aan een kledingriem. Ingebouwd in een pomander (geurverspreider gevuld met ambergris) dan wel muskusbal (welriekende bal gevuld met muskuskruid). Het werden al gauw Halshorloges (16e en 17e eeuw), daarna via Knolhorloges (eind 17e, begin 18e eeuw) en Zakhorloges (eind 17e, 18e en 19e eeuw) naar Polshorloges (1790>, 19e en 20e eeuw). Tenslotte kwam het tijdperk van het digitale horloge, in een later stadium radiografisch aangestuurd (gesynchroniseerd met atoomklok sinds 1995).
Naast Frankrijk en Duits gebied, was Engeland de belangrijkste ontwikkelaar van horloges. Eén van de eerste muziekhorloges met bellen werd gemaakt door John Archambo in 1720 (zie rechter foto). In 1688 waren daar ook al toonveren met hamers voor het slagwerk uitgevonden door Edouard Barlow en Daniel Quare. Eind 18e eeuw werd Zwitserland steeds belangrijker voor de ontwikkeling van de horloge industrie.
De ingrediënten voor verder verbetering waren aanwezig : In 1410 was de veertrommel (barillet) met darmsnaar en snek uitgevonden. Het sluitschijfslagwerk met hamer en bel bestond al in de vroege 16e eeuw. De voorloper van de waaierschijf (sur plateau) kwam uit het eind van de 16e eeuw. Dus toen de Zwitser Antoine Favre-Salomon in 1796 gestemde stalen tanden toepaste, waren nieuwe mechanische speelwerken met pinnen in veel kleinere objecten mogelijk.
Je kunt ze onderverdelen in drie groepen * :
- Cilinder mini > vanaf 1796 tot heden
- Barillet (veertrommel) > ca. 1805 - 1820
- Sur Plateau of Waaierkam > ca. 1805 - 1830
*) Er bestaan ook vroege horloges met een ingenieuze set balgjes en een fluitje, waarbij een mechanische opening is gemaakt in de zijkant van de kast. Voorbeeld hieronder : Piguet & Meylan ca. 1815 met blaffende hond.
https://www.christies.com/en/lot/lot-6320095
Diverse kenmerken :
- Cilinder mini : De mini cilinder wordt tot op heden nog steeds toegepast in allerlei muzikale gadgets en speeldoosjes.
Tot ca. 1815 hadden speelwerken in het algemeen nog geen worm-wormwiel vertraging. Meerdere raderen werden aan elkaar gekoppeld en de laatste soms met vleugeltjes. Vroege uitvoeringen hadden veerbegrenzers, na ca. 1830 gebruikt iedere maker het Malthezerkruis (sinds ca.1820). In dezelfde periode had de cilinder ook een apart lager voor de cilinderas (cilinderas rondsel - rood omcirkeld). Na 1830 zit dat direct aan de veerton.
Cilinder speelwerk vóór 1830. Foto's©NPV. l’Epee (Fr) ca. 1890 cilinder vernikkeld messing (norm na 1875). Kast geweerstaal merk Acier.
- Barillet : in feite een veerton, die tevens dienstdoet als cilinder. Er zijn veertrommels met pinnen, bespeeld door enkele losse tanden en door een stapelkam. Van de laatste zijn er twee typen : met rechte tanden en met sprinkhaantanden (kniegewricht).
Stapelkam rechte tanden. Foto©NPV. Stapelkam met kniegewricht
Barillet met pinnen voor zowel automaat Barillet met bellenspeelwerk ca. 1780 als muziek. Twee enkele tanden ca.1804 Piguet & Capt.
- Sur Plateau : de waaierkam kan een vaste of een beweegbare schijf hebben. Deze heeft bij beide typen, aan boven- en onderzijde, pennetjes en tanden die bespeeld worden. De schijf maakt één volle omwenteling.
Bij een beweegbare schijf kan deze omhoog en omlaag versteld worden. Per kant één melodie. Bij het afspelen worden alleen de pennen en tanden van telkens één zijde gebruikt.
Foto©NPV
Waaierkam met beweegbare schijf. ‘S’ is de schuif, die de schijf tegen de veerdruk in, naar beneden drukt om de andere zijde te laten klinken.
Foto©NPV
Andere zijde. Rechtsboven in de rode cirkel is nog net de bevestiging van de veer te zien, die de schijf weer terug omhoog drukt.
De vaste schijf heeft meer muzikale mogelijkheden. Hier worden de pennen en tanden aan beide zijden tegelijk gebruikt. De tanden kunnen aan beide zijden zijn bevestigd dan wel vanaf één kant zowel onder als boven de schijf. Vaak zijn er twee melodieën op gezet van ieder een halve omwenteling.
= 
Waaierkam met vaste schijf. Je ziet hier alleen de bovenste tanden en pennen. Foto’s©NPV
Er waren ook verschillende prototypes :
Foto's©NPV 
Tanden aan één zijde gemonteerd Vaste schijf met dubbele kam bovenop (ca. 1805-10). zowel boven als onder de schijf. Daarnaast kortere bastanden en daardoor dikker (ca. 1810-15).
Ondanks het aantal tanden op de waaierkam, kunnen er nooit meer dan 26 tegelijk bespeeld worden! De schijf van de waaierkam is meestal 37mm!
Van 1796 naar de toekomst :
Volgens wijlen verzamelaar Luuk Goldhoorn moet het speelwerk van de eerste muzikale tabaksdoos van Favre uit 1796 er mogelijk als volgt hebben uitgezien. Een identieke Bernoue(s) snuffbox, gemaakt tussen 1809 en 1819 in Frankrijk :
Foto©NPV
In 2022 kwamen Reuge en MB&F met hun muzikale Spaceship. Ontwerper Xin Wang. Het ruimteschip heeft aan elke kant een kam met 72 tanden. Per cilinder zijn er drie melodieën van elk 35 seconden. De rechter : ‘Another brick in the wall’ Pink Floyd; ‘Smoke on the water’ Deep Purple; ‘Imagine’ door John Lennon. De linker meer science fiction muziek : ‘Star Wars’ John Williams; ‘Imperial March’ John Williams; ‘Star Trek’ Jerry Goldsmith. Het toestel speelt na opwinding ca. tien minuten.
Foto©Reuge
Voor andere bijzondere verhalen met veel achtergrond info abonneer je op ons Bulletin