Waldkrug Trompetter Automaat met Kalliope Platenspeelwerk
Deze unieke automaat werd vervaardigd vóór augustus 1896 als prototype. Na verbeteringen vroeg de Firma C.H. Weigel, Leipzig (D) er patent op aan. Dit werd op 15 augustus 1896 verleend (Duits Patent 96025). De huidige eigenaar heeft het apparaat sinds eind jaren zestig van de 20e eeuw in zijn bezit. Het werd overgenomen van de firma Leyser in Zutphen. Dit was een muziekwinkel met een ruim assortiment aan instrumenten, grammofoons, platen en feestartikelen. Waarschijnlijk was het afkomstig van een Zutphens Café, waar het gefunctioneerd heeft als jukebox. De motor was in de jaren 20 ter reparatie aangeboden, maar nooit meer in het speelwerk teruggeplaatst. Een identieke Kalliope donormotor werd tenslotte door Niko Wiegman gevonden. Vanaf 2008 staat het instrument in Museumwinkel 'Het Snoepje', gehuisvest in het geboortehuis van Nationale Nederlanden, Ravenstraatje 3 te Zutphen. Sinds 2020 weer volledig werkend en te bezoeken op afspraak (
Onderstaand het restauratieverslag van Melgert Spaander :
Verslag Restauratie Patent Weigel
Verder een aantal foto's en video's :
Schepbalg en Symphonion motor Symphonion motor met gekrulde windvleugel
Schepbalg met Trompetter ventiel Inwendig geprogrammeerd ventiel in Trompetterbalg
Niko Wiegman vertelt over de restauratie van het Kalliope Speelwerk :
Het Waldkrug Kalliope 58 cm platenspeelwerk
Het speelwerk (fig. 1 rechts) met serienr. 8015 van dit vroege type 58 cm Kalliope heeft in totaal 152 tanden verdeeld over 4 kammen. Oppervlakkig was het in redelijke staat maar gedemonteerd vertoonde het meer gebruikssporen zoals kamtip slijtage en verbogen tanden in de hoge tonen. Ook vond iemand in het verleden het nodig om de kammen en sterwielen te overgieten met olie. Nu uitgedroogd en verhard, had het veel van de loodslabben aan elkaar geplakt waardoor het een stevig blok werd, met als gevolg een tiental beschadigde sterwielen. De meest beschadigde sterwielen werden vervangen door goede oude en voor maximale nauwkeurigheid daarna allemaal opgespannen en de tippen nagewerkt, iets wat je alleen kan doen als je maar heel weinig materiaal verwijderd.
Meer tijd was nodig om het vroege type demper gebruikt in de Waldkrug goed te laten werken. Ze zien er bijna hetzelfde uit als het veel geziene latere type, maar zijn kritischer om af te stellen. Kalliope heeft een demperplaat welke tevens sterwielrem is met daarop geklemd een dunne staaldraad om de trillende tand te stoppen voordat deze door het sterwieltje bespeeld wordt (fig. 2). De demperplaat roteert om een regelstang waarmee de beweging wordt ingesteld en wordt door het sterwieltje richting de tandtip geduwd door een omgezet lipje op de demperplaat. Het demperdraadje maakt contact met de tandtip en stopt de trilling. De demperplaat wordt daarna weggeduwd door de lift van de tandtip, die het schuifhaakje voor het demperdraadje raakt voordat de tand bespeeld wordt. Bij de oudere type demper van de Waldkrug zit het omgezette lipje op een andere plek (fig. 3) en om er ruimte voor te maken is het sterwielblok in de lengte uitgehold (fig. 4). Maar als de beweging van de demperplaat optimaal werd ingesteld, liepen toch een aantal van de lipjes klem tegen de giet onregelmatigheden van het sterwielblok en hadden dus extra aandacht nodig.
Foto 2 Foto 3 Foto 4
Een tweede probleem was de demperdraadje zelf, deze is bij het vroegere type korter en de hoek op de demperplaat is anders dan bij het latere. Dat resulteert in een ongunstiger hoek waaronder het demperdraadje contact maakt met de tandtip. Als deze hoek te ongunstig wordt begint het contact van het demperdraadje met de tandtip zelf een bijgeluid te maken. Om dit te voorkomen was het nodig om bij fijn afstelling elke demperplaat apart uit te nemen om het demperdraadje in een zo gunstig mogelijk vorm te kunnen buigen.
Kalliope dempers zijn eenmaal afgesteld zeer effectief en duurzaam, maar het lijkt erop dat ze problemen hadden met het ontwerpen van effectieve demping voor hun speelwerken. Niet alleen is dit vroege type een beetje lastig om af te stellen maar ook hebben de onderkammen helemaal geen demping. Patent nr. 84740 (fig. 5) voor alleen bovenkam dempers werd geregistreerd op 12 januari 1895. Het heeft enige gelijkenis met het vroege type dat werd gebruikt in het Waldkrug speelwerk, maar zonder demperdraadje kan het niet erg effectief zijn geweest en is waarschijnlijk nooit toegepast. Omdat Kalliope blijkbaar nog geen werkende onderkam demper had, was het voor hen alleen mogelijk om hoge tonen onderkammen in hun vroege speelwerken te gebruiken. Hoe hoger de toon van een tand zonder demping, hoe minder bijgeluid het snel herhaald spelen van die tand maakt. Om het bijgeluid van de niet gedempte onderkammen nog verder terug te dringen, is één onderkam (C) een octaaf hoger gestemd dan de tanden van de bovenkam (welke gelijktijdig bespeeld worden ). Het gebruik van een onderkam voor bastonen zonder demping zou natuurlijk een onaanvaardbare hoeveelheid bijgeluid hebben gemaakt en de muziek volledig hebben bedorven. Ze hebben wel geprobeerd de muziek een diepere klank te geven door de laagste twee bastanden extra breed te uit te voeren. Om de zwaardere trilling van deze tanden te stoppen werd de bijbehorende demperdraad iets stugger gemaakt door de diameter te vergroten naar 0,3 mm. Ik heb het niet kunnen verifiëren, maar demping problemen zou de reden kunnen zijn waarom ze een zelden gezien mechaniek gemaakt hebben met een zelfde plaatdiameter en ook zonder bas onderkam (fig. 6). Het heeft een hoge tonen onderkam van 48 tanden en daarbij een extra baskam van 22 tanden aan de andere kant van het plaat draaipunt. Derhalve heeft deze baskam ook bovenkam dempers. Het zou aardig zijn om te weten of de hoge tonen onderkam van zo een mechaniek, demping heeft of niet. Een nadeel van deze oplossing is dat de platen anders gearrangeerd moeten zijn. Ze zijn niet uitwisselbaar met dezelfde maat van het vaker geziene Waldkrug mechaniek.
Foto 5 Foto 6
Patent nr.107604, een demping systeem voor het gelijktijdig spelen van boven- en onderkam tanden, werd geregistreerd op 17 februari 1899 als aanvulling op het eerdere octrooi (fig. 7). Het moet al geruime tijd voor die datum in gebruik zijn geweest, want je vindt speelwerken van Kalliope die duidelijk niet lang na de Waldkrug zijn gemaakt maar met onderkam demping. De donormotor kwam samen met een speelwerk wat serie nr.10378 heeft en die nog gelijk is aan het Waldkrug speelwerk van 1896. Maar een speelwerk met serie nr.16319, waarschijnlijk van eerste helft 1897, heeft al een bas onderkam met dempers van patent 107604. Ze werken bijna op dezelfde manier, maar de demperplaat met demperdraad voor boven- en onderkam tand, draait nu op de sterwielas. Een messing hefboompje dat om de regelstang draait wordt door het sterwieltje weggeduwd. Daardoor wordt de demperplaat verdraaid en maken de demperdraden contact met de tanden van boven- en onderkam en wordt de trilling stop gezet. De lift van alleen de bovenkam tandtip draait de demperplaat terug en de demperdraden weg van de tips van beide tanden, voordat ze worden gespeeld. Afwisselend spelen van boven- en onderkam tanden gebruikt dezelfde demperplaat voor de bovenkam tand, maar met de demperdraad en schuifhaakje voor de onderkam tand verwijderd. Voor de onderkam tand wordt dan een demperplaat van iets andere afmetingen gebruikt die nu door de onderkam tandtip wordt weggeduwd voordat deze wordt gespeeld. Het is niet mogelijk (althans niet eenvoudig) om een demperplaat voor gelijktijdig spelen aan te passen voor alleen onderkam gebruik. Dit omdat de plaatsing van het schuifhaakje op die demperplaat te laag zit voor de onderkam tandtip om contact te maken en het weg te duwen (fig. 8).
Foto 7 Foto 8
De donormotor (serie nr.1340) was zonder grote beschadigingen en was na een goede schoonmaakbeurt en het vervangen van versleten assen en enkele andere kleine onderdelen klaar voor gebruik. Slechts een kleine aanpassing aan de hoogte was nodig om het in lijn te brengen met het originele Waldkrug speelwerk en kammen.
Kalliope 58 cm - In onderstaande YouTube video vind je opnames van het speelwerk na restauratie :
Bijschriften foto's :
Afb. 1.
Platenspeelwerk met kammen 58 cm Kalliope Waldkrug. De tanden van bas bovenkam A en hoge tonen bovenkam B worden naar boven opgetild voor spelen. De tanden van hoge tonen onderkammen C en D worden naar beneden geduwd voor spelen.
Afb. 2.
Kalliope bovenkam demper, gezien vanaf de plaatrand.
W = demperdraadje / H = schuifhaakje. / R = rotatiepunt demperplaat.
Afb.3.
Rechts het eerdere type demper van het Waldkrug speelwerk vergeleken met die van het gangbare latere type links.
T = plaats van lipje op demperplaat.
Afb 4.
Uitholling in het sterwielblok met demper en sterwiel op zijn plaats. Gezien vanuit het plaatmidden, draairichting plaat is van links naar rechts.
Afb 5.
Patent nr. 84740, gezien vanaf de plaatrand.
afb 6.
Kalliope 58 cm met extra baskam andere kant plaat draaipunt.
Arthur W.J.G. Ord-Hume, “Musical Box, a history and collectors guide”, plate 152.
Afb 7.
Patent nr.107604, gezien vanaf plaatrand. Getekend net voor het spelen van de tanden
Afb 8.
Kalliope demper voor gelijktijdige spelen boven- en onderkam tand. De grotere afstand A dan B tussen sterwielpunt en schuifhaakje maakt, dat alleen contact van de bovenkam tandtip de demperplaat terugdraait.