Flötenuhren ca. 1580 - ca. 1880
Wat is een Flötenuhr ? Een staand huismeubel met klok, cilinder, blaasbalg en labiale orgelpijpen (vierkant blokfluittype). Het loopwerk is voorzien van gewichtsaandrijving. In een later stadium werd dit een veer. Je vond ze m.n. in Duits sprekende gebieden wat nu heet Duitsland, Oostenrijk, een deel van Hongarije en Tsjechië (Bohemen). Officieel is moeilijk aan te geven waar de uiteindelijke opmars van de orgel-klok begon. Door oorlogen en geloofsopvattingen verspreidden horloge- en klokkenmakers zich over heel Europa.
Augsburg (D) e.o. : Vanaf cica 1580. een mooi voorbeeld is deze van Veit Langenbucher en Samuel Bidermann uit 1625. Een 16 toons Spinet-orgel met metalen pijpen. Terug te vinden in het MET Museum in New York.
https://www.youtube.com/watch?v=nlPHd1ezgL4
Nederland - Christiaan Huygens : Uitvinding van het slinger uurwerk 1656
Franse en Zwitserse Jura : Ca. 1758 Pendules met metalen orgelpijpen en veerwinding. Denk aan Jacquet-Droz en de firma Robert.
Berlijn e.o. : Koning Friedrich II zet in 1763 een Flötenuhr industrie op. Bekende makers : Bauer (kastelein en uurwerkmaker van Sans Soucis), Roentgen & Kinzing.
Zwartewoud : Rond 1770 begint Salomon Scherzinger uit Furtwangen d.m.v. het combineren van een klok, een Serinette en orgelpijpen aan z'n eerste staande klok. Inspiratie : l'Art du facteur d'orgues van Dom Bedos (1766) en in 1775 kwam een boek uit over het pinnen van cilinders van de Augustiner pater Engramelle.
Vroege Flötenuhr Zwartewoud ca. 1770 - WW © NPV
Oostenrijk-Wenen : Graaf Joseph Deym von Stritetz opent in 1785 een kunstgalerie met wassenbeelden en muziekautomaten, waaronder een Flötenuhr. Tot 1880 enorm populair in Groot-Oostenrijk. Mede doordat beroemde componisten transcripties van walsen en opera's voor Fluitklokken gingen schrijven. Beroemde melodieën : Mozart (KV616, KV 594, KV593a en KV615a), Beethoven (WoO 33/1-5) Haydn (Hob.XIX) en Niemecz. Maar ook o.a. Strauss jr., Wagner, Händel, Meyerbeer, Verdi, Rossini, Donizetti en Pacini.
Flötenuhr Haydn-Niemecz 1793 © NPV
Kenmerken :
1) Augsburg - tafelmodellen
2) Franse en Zwitserse Jura - pendules met metalen pijpen, tafelmodellen
3) Berlijn - Vooral groot, zuilenvormig, monumentale vazen. Gedekte houten pijpen, verwisselbare cilinders (ook van messing) en spiraalvormige notaties.
4) Zwartewoud - Hangend en staand. Alles van hout, gelakte wijzerplaten, gewichtsaandrijving en bovenin figuren automaten. Voor het gewone volk met geld.
5) Wenen - vierkante houten pijpen met ronde uitsnedes (Wiener Flöten) met name gebouwd in secretaires, speeltafels, bureaus en ander meubilair.
Andere belangrijke spelers, vaak onder andere benamingen :
* Engeland : Organ-clocks, musical Bracket clocks, Longcase clock vanaf ca 1598 (zie ook tab 'Orgelklokken').
* Frankrijk (Parijs, Blois, Lotharingen) : Horloge Empire, horloge joueur de flûtes, pendules à orgues vanaf tweede helft 18e eeuw
* Noord Nederland (Republiek) en Zuid Nederland (Oostenrijk) : Orgel-horologies, Speelklokken vanaf tweede helft 18e eeuw
Zie ook hoofdstuk Speelklokken, Orgelklokken en Harfenuhren !