Organettes

Mechanisch tongorgel, waarbij druk- of zuigwind metalen tongetjes laat trillen, dan wel ventielen met claves (houten balkjes/toetsen) worden geopend of gesloten. De verschillende geluidsdragers laten de luchtstroom door en zorgen voor de melodie. Bediening m.b.v. een zwengel.  Apparaat veelal een Tafelmodel

 a) Eerste en bijzondere exemplaren : 

  • Orchestrionette - 1876 Paul Ehrlich, Duitsland. Een gegroefde roller drukt het papier tegen de tongen. Gebruikt een oneindige papieren strook met twee geleide houten rollers, waardoor een muziekstuk van drie meter lang kan worden gedraaid (naast papier vaak van lederpapier gemaakt). De eerste Orchestrionette werd voor 150 Mark naar Nederland verkocht.
  • Autophone – 1878 Henry Horton, USA. Zonder slinger, balg wordt met de hand bediend. Rateltransport systeem (zie afbeelding types)
  • Orguinette - 1880 Abbot, Canada of 1878 Mason Matthew, USA met katrolwielen
  • Ariston – 1882 Paul Ehrlich. Tafeldraaiorgel. Uitgestanste kartonnen plaat. Destijds meest populair
  • Dulciphone, - 1885 enige niet handmatige organette, speelt m.b.v. een naaimachine USA
  • Kalliston Pankalon – 1898. Met bellen en trommels. Geluidsdrager zinken lusband (zie afbeelding links hierboven)
  • Orgophone – 1902-1903 Zimmermann. Met veermotor en pneumatiek. Daarnaast trom en triangel ingebouwd. Handmatig en zelfspelend met 26 tot 38 toons (enkele en dubbele tong)

b)    Types :

                                            

  • Orgelboek Organettes
  • Papierstrook Organettes – oneindige lus, dan wel gelimiteerde strook (zie Autophone afbeelding hierboven - USApatent 196529 Henry Horton 3.4.1877)
  • Platen Organettes
  • Klokken met Orgelboeken – dit type is moeilijk ergens in te delen

 

c)     Geluidsdragers :

  • Banden (staal, zink)
  • Orgelboek – 1842 Seytre, Lyon/1861 Testé, Nantes. (Origineel van systeem 18e eeuws weefgetouw Jacquard)
  • Papieren lus – 1876 Paul Ehrlich bij een lange oneindige lus zorgt een rolletje ervoor, dat het papier strak blijft staan
  • Papieren strook – 1849 Hunt & Bradish. Papierstrook eventueel ook met spoelen.
  • Platen karton rond – 1882 Paul Ehrlich, Gohlis-Leipzig (Ariston)
  • Platen karton vierkant – 1883 Peitschmann, Berlijn (Herophon)
  • Platen metaal – 1886 Paul Lochmann. Rond en ringvormige (staal, zink)

                  

Herophon vierkante plaat. Arm verplaatst zich.     Kleurrijke draaitafel (vaste arm verwijderd)

d)    Kenmerken

  • Bediening - Handmatig, Zwengel, Ratelhendel, Vingerhendel
  • Blaasbalgen – eerst van schapenhuid, later met rubber beklede stof
  • Geleiding en vastzetten geluidsdragers :
  1.   Platen : nokken rondom spindelgat = 1 tot 4
  2.   Rubber rollers voor papier en banden
  3.   Houten rollers voor geleiding papier
  • Luchtinlaten – zijkant of onderkant kast
  • Plaat staat stil - het mechanisme beweegt. Herophon 1883 van Ch. Pietschmann
  • Stopknoppen voor expressie – 1 tot 3
  • Toetsen en gegleufde drukrollers
  • Tongen – enkel, dubbel en drievoudig. Koper en staal
  • Tongen – 10 tot 48 toons, 14 is standaard
  • Trackerbar
  • Ventilator – i.p.v. balgen. Ventilator stuurt lucht naar draaiende schijf, die uitkomt op tongen. Zogenaamde ‘Amen’ boxen (Chein, USA en Ullmann & Engelmann, Fürth, Duitsland). Speelgoed.
  • Zuigwind en Drukwind
  • Zwelkast en Zwelkleppen of Expressiekleppen

 

Voor andere bijzondere verhalen met veel achtergrond info abonneer je op ons Bulletin